Μια μελέτη του Δημήτρη Σκουρτέλη
Θα ακολουθήσουμε το εξής συλλογιστικό σχήμα:
Α) αν αποδείξουμε πως η προϊστορική Ελλάδα είχε επηρεαστεί βαθιά από τους Φοίνικες, και ειδικά στον θρησκευτικό τομέα.
Β) αν αποδείξουμε πως οι Φοίνικες και οι πρώιμοι Εβραίοι (πριν την μετοικεσία της Βαβυλώνας) ήταν συγγενείς λαοί με ίδια γλώσσα και θρησκεία. (Φυσικά όχι καθαρά Μονοθεϊστική)
Τότε αποδείχνουμε την βαθιά συγγένεια της Εβραϊκής και της Αρχαίας Ελληνικής θρησκείας. Η συγγένεια αυτή ήταν σε μεγάλο βαθμό και φυλετική.
Έλληνες και Φοίνικες
Μπορεί η βάση της αρχαίας Ελληνικής θρησκείας να είναι Αιγυπτιακή, αλλά αυτή η επιρροή ήρθε κύρια μέσω των Φοινίκων, που έλεγχαν το θαλάσσιο εμπόριο για αιώνες. «Ήταν με το ναυτικό εμπόριο, που οι Φοίνικες έγιναν γνωστοί στους Έλληνες και μέσω αυτών και οι Αιγύπτιοι και όλοι οι άλλοι, των οποίων τα εμπορεύματα μετέφεραν» [οι Φοίνικες] «στην Ελλάδα, διασχίζοντας απέραντα πελάγη.» [1] Η λέξη «γαλέρα» είναι Φοινικική… [2]
Οι Αιγύπτιοι δεν καταγίνονταν με τη ναυσιπλοΐα, γιατί δεν είχαν αρκετή ξυλεία. Υπάρχουν στοιχεία για Αιγυπτιακά ποντοπόρα πλοία, που όμως δεν έφτασαν ποτέ σε σημαντικό αριθμό. Άλλωστε, χρειάζονταν πολλά πλοία για το Νείλο. Οι Φοίνικες έγιναν λοιπόν οι «εμπορικοί» τους «αντιπρόσωποι», «απαγινέοντας δε φορτία Αιγύπτιά τε και Ασσύρια…» [3]
Φοινικική σαρκοφάγος Ελληνικής τεχνοτροπίας
Ακόμα και το ξύλο των σαρκοφάγων και το ρετσίνι της μουμιοποίησης -σήμα κατατεθέν της Αιγύπτου- ήταν εισαγωγές από τη Φοινίκη. [4] Από την άλλη, οι Φοίνικες αντέγραψαν τα ταφικά έθιμα των Αιγυπτίων, κατασκευάζοντας παρόμοιες σαρκοφάγους, αλλά και άλλα έργα τέχνης που μιμούνται –μερικές φορές τέλεια- τα Αιγυπτιακά. Όταν άρχισαν να επηρεάζονται από την Ελληνική τέχνη, η τεχνοτροπία άλλαξε, αλλά τα θέματα παρέμειναν ίδια.
Φοινικική σαρκοφάγος Ελληνικής κατασκευής(Από την “Ιστορία του Ελληνικού Έθνους”)
Σαρκοφάγος του βασιλιά Ταμπνίτ της Φοινικικής Σιδώνας.
Απομίμηση Αιγυπτιακής Τεχνοτροπίας
Οι Ασσύριοι και οι Πέρσες είχαν και αυτοί απόλυτη ανάγκη τους Φοίνικες, για το εμπόριό τους. Επιπλέον, οι Φοίνικες έλεγχαν τις περισσότερες πηγές χαλκού, και όλες τις πηγές ή δρόμους του κασσίτερου, που με την προσθήκη του ενισχύεται ο χαλκός.
Η επίδραση με την πελατεία τους ήταν αμφίδρομη. Η άρχουσα τάξη της Φοινίκης μιμούνταν τους Αιγύπτιους άρχοντες και υιοθετούσε μέχρι και τη γλώσσα τους. Οι Μεσανατολικοί λαοί είχαν κατακτήσει την Αίγυπτο για αιώνες (Υκσώς) και το ίδιο έκαναν και οι Αιγύπτιοι στην Παλαιστίνη. Υπήρχε συμβίωση των δυο λαών, συχνά υπό το ίδιο κράτος. Αυτό έφερε πολιτιστική και θρησκευτική προσέγγιση. Είναι πιθανό πως η μαρτυρίες για προϊστορική Αιγυπτιακή ναυσιπλοΐα, να οφείλονται στην περίοδο των Υκσώς, που μπορεί να ήταν και οι Φοίνικες. [5]
Ήταν μια ναυτική και εμπορική φυλή της Μέσης Ανατολής. Εξαπλώθηκαν στη Μεσόγειο, στα Ελληνικά νησιά και την Κυρίως Ελλάδα. Με την παρακμή της χώρας μας μετά την κατάρρευση του Μυκηναϊκού πολιτισμού, διείσδυσαν κυρίως ειρηνικά. Η αρπαγή σκλάβων όμως, ακόμα και από τους πελάτες τους, παρέμενε μια βασική τους δραστηριότητα. Έγιναν γνωστοί περισσότερο γιατί με τον αποικισμό και το εμπόριο μετέφεραν τεχνολογικά, πολιτιστικά και θρησκευτικά στοιχεία, παρά για ότι τα δημιούργησαν, αν και η τότε εντύπωση ήταν πως αυτοί ήταν οι εφευρέτες τους. Έτσι, είχαν αποκτήσει μεγάλο κύρος.Οι ναυτικές τους γνώσεις ήταν απαράμιλλες. Είχαν περιπλεύσει την Αφρική και γνώριζαν τις Βόρειες Θάλασσες. Πρέπει να έπλεαν άνετα και στον Ινδικό Ωκεανό, αλλά αυτό εξαρτώνταν από τις σχέσεις τους με την Αίγυπτο, το Ισραήλ και την Αραβία. Αναφέρονται πόλεις ομώνυμες με αυτές της Φοινίκης στον Περσικό κόλπο, που έλεγαν πως είναι Φοινικές αποικίες. [6]
Και άλλες Φοινικικές απομιμήσεις Αιγυπτιακών έργων
Έτσι, οι Φοίνικες έγιναν, παράλληλα με το εμπόριο, οι διακομιστές θρησκευτικών και φιλοσοφικών ιδεών, που προέρχονταν από όλο το χώρο ανάμεσα στη Βόρεια Αφρική έως και τις Ινδίες! Είναι χαρακτηριστικό ότι πρώτοι αυτοί μίλησαν για την Μετεμψύχωση. [7] (εννοείται, στη Λεκάνη της Μεσογείου) Από αυτούς την πήρε ο Πυθαγόρας, ενώ ο αρχαιότερός του Όμηρος την αγνοεί. Η λατρεία των νεκρών, όπως την περιγράφει, αντιφάσκει με την Μετεμψύχωση. Οι δυο αντίθετες αυτές αντιλήψεις συνυπήρξαν έκτοτε στην Ελλάδα. Φαίνεται πως τα όποια στοιχεία «Ινδοευρωπαϊκού» πολιτισμού ανακαλύπτονται από τους μελετητές, είναι κατά βάση Φοινικικά, και μόνο από «δεύτερο χέρι» Ινδικά.
Διέθεταν την καλύτερη, ίσως, ξυλεία, τους κέδρους του Λιβάνου. Το αρχαιότερο έπος του κόσμου, του Γκιλγκαμές, περιγράφει εκστρατεία Μεσοποτάμιων Ηρώων σε αυτό το Δάσος των Κέδρων, που φυλάγονταν από το τέρας Χουμπάμπα, που μερικοί το ταυτίζουν με την θεά Κυβήβη-Κυβέλη, την «Μητέρα των θεών»! [8] Επρόκειτο για μεγάλο θησαυρό… Ήταν η πηγή της ναυτικής τους δύναμης, και η εξάντληση αυτού του φυσικού πόρου ίσως ήταν η αιτία της παρακμής τους.
Βρίσκουμε την ρίζα «δαν» στα ονόματα ποταμών σε όλη την Ευρώπη. [Ηρι-δαν-ός, Δούναβις (=Dan-ube), Ρο-δαν-ός, Ντον (Τάναϊς)] Ηριδανός δεν ονομάζονταν μόνο ο σημερινός Ροδανός της Γαλλίας, αλλά και ο Πάδος της Ιταλίας, ένα ποτάμι στην Ινδία, ένα ποτάμι της Γερμανίας, ένα ποτάμι της Αχαΐας, [9] (ο Ιάρδανος του Παυσανία [10] ) και ένα ποταμάκι στην Αθήνα. Και ένας βασιλιάς της Λυδίας ονομάζονταν Ιάρδανος, πατέρας της Ομφάλης. [11] Να ξεχάσουμε τους Δάρδανους και τα Δαρδανέλια; Όλα ονομάστηκαν από τον Ιορ-δάν-η (=Ιάρδανο [12] ) και τον παραπόταμό του, Δαν, της Γης Χαναάν των Φοινίκων θαλασσοπόρων. Η Δανία, επίσης.
Και το τοπωνύμιο «Βόσπορος» είναι μάλλον Φοινικικό: «…Καρχηδόνιοι γαρ πρώτοι τετρήρη κατεσκεύασαν, εναυπήγησε δε αυτήν Βόσπορος αυτοσχέδιον…». [13]
Η Σκανδιναβική Βαλχάλλα, «αίθουσα θεών», ο Παράδεισος της… Αρίας Φυλής, προέρχεται από τον Βαάλ, =θεό στα Φοινικικά. Έτσι έλεγαν και τον Βήλο, τον Αιγύπτιο πρόγονο των Εβραίων. Καταλάβατε…
Υπάρχει μια σπηλιά στα Πυρηναία που ήταν αρχαίος τόπος λατρείας. Η θεότητα λατρεύονταν εκεί σαν ένα κομμάτι μάρμαρο, σύμφωνα με το σημιτικό συνήθειο. Ονομάζονταν Massabiele, που δεν είναι παρά αναγραμματισμός του Βεελσάμη. (Βαάλ-Σαλάμ) Συνεπώς η λατρεία και το τοπωνύμιο ήταν Φοινικικά. Σήμερα εκεί λατρεύεται η γνωστή Παναγία της Λούρδης! [14] Φαίνεται πως και η Ρωσία (Ρως) ονομάστηκε από τον Φοινικικό ναύσταθμο στη Συρία, τον Ρωσό. [15]
Ο φοινικικός αποικισμός (κάντε κλικ)
Οι Φοίνικες δεν απέκτησαν παγκόσμια σημασία τυχαία, λόγω της κατάρρευσης του Μυκηναϊκού κόσμου. Η γεωγραφική θέση της Μέσης Ανατολής γειτονεύει με λίκνα πολιτισμού, όπως η Μ. Ασία, η Μεσοποταμία και η Αίγυπτος, και με όλη τη Μεσόγειο, την Ερυθρά Θάλασσα και τον Ινδικό ωκεανό. Υπήρξε πραγματικά, το κέντρο του Κόσμου. Έτσι, συνδύασε διεθνή στοιχεία, με εκπληκτικά αποτελέσματα, ειδικά στον θρησκευτικό τομέα. Οι μεγάλες σημερινές θρησκείες της Μεσογείου (Χριστιανισμός, Ιουδαϊσμός, Ισλάμ) σχηματοποιήθηκαν εκεί. Δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς. Το ίδιο συνέβη και με τις αρχαίες θρησκείες, μόνο που εμείς οι Έλληνες δεν θέλουμε να το παραδεχτούμε… Σήμερα, ισχυριζόμαστε πως και ο Χριστιανισμός ολοκληρώθηκε μετά την επαφή του μ’ εμάς… Παρηγοριά στον άρρωστο.
Οι αρχαιολόγοι έχουν βρει -προς στιγμήν- στη Μέση Ανατολή τις παλαιότερες ενδείξεις ανθρώπινου πολιτισμού. Αυτό μάλλον οφείλεται στις μεταναστεύσεις, λόγω της γεωγραφικής θέσης της περιοχής. Αν οι περισσότεροι μαζεύονται στα σταυροδρόμια, αυτά δεν είναι ο τόπος γέννησής τους… Το πλεονέκτημα της περιοχής ήταν και η κατάρα της. Μέχρι σήμερα, δεν υπάρχει Μεγάλη Δύναμη ή Αυτοκρατορία, που να μην έχει πολεμήσει εκεί. Είναι σίγουρο, όπως λέει η Αποκάλυψη, πως εκεί θα γίνει η «Τελική» Σύγκρουση, ο Αρμαγεδδών.
Υπάρχει διαφωνία μεταξύ αρχαίων πηγών, αν ήταν οι Φοίνικες ή οι Αιγύπτιοι που δημιούργησαν πρώτοι την «Ελληνική» θρησκεία. Ακόμα και η μυθολογική καταγωγή του Κάδμου, της Ευρώπης, του Μίνωα, κλπ., εμπλέκει τις δυο χώρες. Όποιος να ήταν ο δημιουργός της, την διέδωσαν κύρια οι Φοίνικες. Τρίτη πηγή είναι η Τροία, (Φρυγία) που θα αποδείξουμε αλλού, πως ήταν Μεσανατολική αποικία. (ήδη επισημάναμε τη σχέση της Φρυγικής Κυβέλης με τους Κέδρους του Λιβάνου) Θα αναφερθούν πολλά για την πολιτιστική και θρησκευτική επιρροή των Φοινίκων στην Ελλάδα. Εδώ παραθέτω μια μικρή περίληψη.
Οι Φοίνικες ήταν πρωτοπόροι και στις καλλιέργειες. Φαίνεται πως το αμπέλι και η ελιά ξεκίνησαν από αυτούς. Πολύ αργότερα, όταν οι Ρωμαίοι κατάστρεψαν την Φοινικική Καρχηδόνα, είχαν σαφείς εντολές να διαφυλάξουν το αγροτικό σύγγραμμα του Μάγωνος, που μεταφράστηκε και χρησιμοποιήθηκε στην Αυτοκρατορία. [16] Την ίδια ανάγκη πρέπει να είχαν και οι Αιγύπτιοι, αλλά και οι Έλληνες. Ο Μύθος της κόρης του Κάδμου Ινώς, που συμβούλευε να καβουρδίζουν το σπόρο πριν τον σπείρουν για να… φυτρώσει καλύτερα, [17] δείχνει την τυφλή εμπιστοσύνη των Ελλήνων στις γεωργικές γνώσεις των Φοινίκων.
Η απόδοση της ανακάλυψης του Αλφαβήτου στους Φοίνικες, δεν έχει διαψευσθεί σοβαρά. Το ότι μπορεί να προέρχεται από Ελληνικές (Μυκηναϊκές) ή Μικρασιατικές ρίζες, εκτός από αμφισβητήσιμο, πρέπει να μας είναι και σχεδόν αδιάφορο, γιατί από Φοίνικες διαδόθηκε, και υιοθετήθηκε στην Ελλάδα μετά από μια περίοδο που η γνώση της γραφής είχε εξαφανιστεί. Είναι σαν να αγοράζεις ξανά το πατρικό σου σπίτι – το πληρώνεις σα να ήταν ξένο.
Ο Αδριανός ο Φοίνικας, κατάγονταν από την Τύρο αλλά σπούδασε στην Αθήνα» … «Όταν απέκτησε τον θρόνο της ρητορείας στην Αθήνα, είχε τόση εμπιστοσύνη στον εαυτό του που στην ομιλία του στους Αθηναίους προλόγισε για την δικά του και όχι την δικιά τους σοφία, λέγοντας «Πάλιν εκ Φοινίκης γράμματα». Αυτός ο πρόλογος έδειχνε πως θεωρούσε τον εαυτό του ανώτερο από τους Αθηναίους και πως αυτός είχε κάτι καλό να τους δώσει και όχι αυτοί.»
Και πως αντέδρασαν οι Αθηναίοι στον αυθάδη Φοίνικα;
«Κάθε φορά που τελείωνε την ομιλία του αποχωρούσε ζηλευτός, συνοδευόμενος από Έλληνες που έρχονταν από παντού. Και αυτοί τον λάτρευαν, όπως οι Ελευσίνιοι λατρεύουν τον Ιεροφάντη όσο ιερουργεί με λαμπρότητα.»
(Φιλόστρατος, Βίοι Σοφιστών Β΄, ι’)
Μεγάλες πόλεις της προϊστορικής Ελλάδας, ίσως οι μεγαλύτερες, βρίσκονταν στις Ανατολικές της ακτές, προσανατολισμένες χάριν του εμπορίου με την Ανατολή, πράγμα που σήμαινε Φοινίκη, μια που για αιώνες κυριαρχούσε στη Μεσόγειο. Μερικές από αυτές χτίστηκαν από τους ίδιους τους Φοίνικες. Ο Θουκυδίδης είναι κατηγορηματικός. Τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου είχαν εποικιστεί από Κάρες και Φοίνικες. «Ούτοι γαρ δη τας πλείστας των νήσων ώκησαν». [18] Οι Κάρες ταυτίζονταν σχεδόν με τους Φοίνικες, σύμφωνα με τον Αθήναιο. («αν βέβαια η Καρία δεν λέγονταν Φοινίκη» [19] ) Η σχέση των Καρών και των Φοινίκων με την Κρήτη φαίνεται πως δημιούργησε τους Μύθους της γέννησης του Δία στο νησί. [20]
Τοποθεσίες που προέρχονται από τη λέξη «Φοίνιξ» αφθονούσαν στην Αρχαία Ελλάδα. Η λέξη σημαίνει και «χρώμα πορφύρας», το κύριο προϊόν του Φοινικικού εμπορίου. Η Βοιωτία, σαν σημείο Φοινικικής διείσδυσης, συγκεντρώνει πολλά Φοινικικά τοπωνύμια: Φοινίκιον όρος, Φοινικίς πόλη, και Τευμησσός (Βουνό και πόλη) συνώνυμα με τις πόλεις Ταμασσό και Αμαθούντα στην Κύπρο, την Ημαθία στη Μακεδονία, και την Φοινικική πόλη Χαμάθ. Αταβύριο όρος υπήρχε στη Ρόδο, και Ιταβύριον στην Παλαιστίνη. [21]
Από τον Φοινικικό θεό Βεελσάμη = «θεός της ειρήνης» = Βααλσαλάμ, (ο Βαάλ της Παλαιάς Διαθήκης) ονομάστηκε η Σαλαμίνα, [22] τόσο στην Κύπρο όσο και στην Αττική. Ο Μυθικός ιδρυτής της Κυπριακής πόλης ήταν ο Σαλαμίνιος Τεύκρος (Εβραϊκά: Θοργαμά) αδελφός του Αίαντα. Φυσικά ήταν Τρωικής (δηλ. Φοινικικής) καταγωγής, απόγονος του βασιλικού οίκου. Η μητέρα του, Ησιόνη, ήταν λάφυρο πολέμου που δόθηκε στον Τελαμώνα. Και ο Πάρης κατέφυγε στην Φοινίκη κλέβοντας την Ελένη. [23] Η σχέση Τροίας – Φοινίκης θα αποδειχτεί και αλλού. Η λογική λέει πως η πορεία ίδρυσης των πόλεων πρέπει να ήταν αντίστροφη, με τις πόλεις αρχικά Φοινικικές αποικίες. Ο Παυσανίας λέει πως ο Τεύκρος δεν ίδρυσε ποτέ αυτές τις πόλεις. [24] Το ίδιο μου κάνει.
Η Φοινικική Αστάρτη στην Κύπρο
Ο πρίγκιπας της Φοινίκης Κάδμος είχε σχέσεις με τη Θράκη. Στα ταξίδια του, πριν καταλήξει στη Θήβα, όπου έκτισε την πόλη, παρέμεινε εκεί, και μάλιστα ένας δικός του, ο Θάσος, ίδρυσε την ομώνυμη πόλη. [25] Φαίνεται πως ο Κάδμος άνοιξε και τα μεταλλεία χρυσού στο Παγγαίον. [26] Το παλιό όνομα της Θάσου ήταν Ηερία [27] =Αίγυπτος, [28] όπου και η αρχική καταγωγή του Κάδμου. Ο Θάσος της άλλαξε το όνομα. Φαίνεται πως το νησί, προηγουμένως, ήταν αρχαιότερη Αιγυπτιακή αποικία, ή έστω, κέντρο Αιγυπτιακών λατρειών. Ονόματα με την ίδια ρίζα, Θάσος, Θάψος, Θάψακος, απλώνονταν από την Παλαιστίνη ως την Σικελία. Το όνομα προέρχεται από το Εβραϊκό «θίφσα» = πέραμα. [29]
Αλλά και οι Φρύγες, που συμμετείχαν στο χτίσιμο του Ιλίου εφαρμόζοντας το Ιουδαιοφοινικικό έθιμο της χρήσης μιας μαντικής αγελάδας, (που υπέδειξε τον τόπο θεμελίωσης της πόλης, όπως αυτή του Φοίνικα Κάδμου στο χτίσιμο της Θήβας) ήταν Φοίνικες, τουλάχιστο όσον αφορά την βασιλική τους οικογένεια. Ο βασιλιάς τους Δύνας ήταν απόγονος του Αγήνορα, γενάρχη των Φοινίκων. [30] Άλλωστε, είπαμε πως θεωρούνται απόγονοι του Χαναάν.
Μα και οι Παφλαγόνες είχαν συγγενέψει με τους Τρώες, δηλαδή τους Φοίνικες. Ιδού μια πεντακάθαρη μαρτυρία, τόσο γι αυτούς, όσο και τους Τρώες. «Ο Πυλαιμένης ήταν αρχηγός των Παφλαγόνων και είχε το ίδιο αίμα με τους Πριαμίδες» /…/ «προέρχονταν από τον Φινέα, το γιο του Αγήνορα.» /…/ «η κόρη του Φινέα η Ολιζώνη, όταν μεγάλωσε δόθηκε γυναίκα στον Δάρδανο» [31] Βλέπουμε πως οι Φοίνικες αποίκισαν τα Δαρδανέλια και τη Μαύρη θάλασσα, εγκαθιστώντας παντού δικούς τους βασιλείς, οι οποίοι παντρεύονταν μεταξύ τους, μη λάχει και χάσουμε τη ράτσα.
Αυτοί οι «Θράκες» ήρθαν από την Μέση Ανατολή, (τη «Γη Χαναάν») εγκαταστάθηκαν στην στρατηγική θέση της εισόδου των Δαρδανελίων, μάλιστα και στις δυο όχθες, δηλαδή και στη Θράκη, όπως μαρτυρά το Φοινικικό όνομα Φινέας ενός Θράκα βασιλιά, συγγενή του Κάδμου, και γαμπρό του Δάρδανου, το όνομα του ποταμού Έβρου, αλλά και το ίδιο το Ελληνικό «Βόσπορος», [32] που ήταν και Φοινικικό όνομα. Ο Βόσπορος έγινε Φοινικικό «ποτάμι», και γι αυτό ονομάστηκε «Ιορδάνης» (=Δαρδανέλια) Ο Μυθικός Δάρδανος δεν ήταν άλλος από τον Ιουδαίο Δαρδά υιό Μάλ της Παλαιάς Διαθήκης. [33] Ένα βήμα από τον ποταμό Έβρο (Εβραίο) ήταν άλλωστε! Ομόφυλοι ήταν επίσης και οι Βιθυνοί, (Ασκάνιοι = από την Μεσανατολική Ασκαλών) που αποικίστηκαν από τον Μυθικό Φοίνικα. [34] Τα δε νησιά τους, Θάσος και Σαμοθράκη, ήταν κέντρα Φοινικικών λατρειών και Φοινικικές αποικίες.
Οι βασιλιάδες της παράλιας Θράκης ήταν, λοιπόν, Φοίνικες. Ο Ηρόδοτος επιβεβαιώνει πως οι βασιλείς των Θρακών δεν ήταν ομόφυλοι με τους υπηκόους τους: «…αντίθετα με τους άλλους πολίτες, σέβονται τον Ερμή πάνω από κάθε θεό, μόνο σε αυτόν ορκίζονται, και λένε πως κατάγονται από τον Ερμή.» [35] Το ίδιο όνομα είχε και ο Φοίνικας ιδρυτής της Θήβας: «…ού κύριον» (όνομα) «μόνον ο Κάδμος, αλλά και Ερμού επίθετον, ού παράγωγον ο Καδμίλος…» [36] Καδμίλος ήταν και μια θεότητα που λατρεύονταν στα Φοινικικής προέλευσης Μυστήρια των Καβείρων στη Σαμοθράκη.
Προφανώς, όλοι οι Μεσανατολικής καταγωγής Απόστολοι (Θρησκευτικοί μεταρρυθμιστές) έπαιρναν αυτό το επίθετο. Έτσι ονόμασαν και τον Απόστολο Παύλο στα Λύστρα. Ερμή! «…τον δε Παύλον Ερμήν, επειδή αυτός ην ο ηγούμενος του λόγου». [37] Ερμιούθ ήταν το άλλο όνομα των Εβραίων. «ο είναι μεθερμηνευθέν κατά την Ελληνίδα φωνήν Ιουδαίοι» [38] Ερμήδες (=Ναμπί) ονομάζονταν οι Μεσοποτάμιοι βασιλείς, [39] (δηλ. και οι Τρώες Μέμνων και Τιθωνός, που ήταν αξιωματούχοι, ή και βασιλείς κατά μερικούς, της Ασσυρίας) οι Εβραίοι Προφήτες, αλλά οι Απόστολοι στις Πράξεις…
Οι «Θράκες» βασιλείς άκουγαν μουσική ως εξής: «…όργανο που χρησιμοποιούν οι βασιλείς των Θρακών στα δείπνα τους….» «….είναι ο φοίνικας, για το οποίο ο Έφορος και ο Σκάμωνας …» «…λέει ότι επινοήθηκε από τους Φοίνικες και πήρε αυτό το όνομα…» [40]
Ορισμένοι ισχυρίζονταν πως και η λεβεντογέννα Σπάρτη ήταν Φοινικική (Θηβαϊκή) αποικία: «οι δε τινές χωρίον φασίν την Σπάρτην Λακωνικόν, κληθέν από των μετά Κάδμου Σπαρτών, οί εκπεσόντες εις την Λακωνικήν αφ’ εαυτών την Σπάρτην ωνόμασαν.» [41] Το σίγουρο είναι πως οι βασιλείς της πόλης ήταν Θηβαίοι (Φοίνικες) από την Μητρική γραμμή, και ένα πρωτοπαλλήκαρο του Κάδμου έκανε και αντιβασιλιάς αυτής της πόλης, που ήταν το καμάρι του Αδόλφου, και της Αρείας Φυλής… Περιττό να πούμε πως οι Εβραίοι, κατά την Παλαιά Διαθήκη και τον Ιώσηπο, θεωρούν τους Σπαρτιάτες αδελφό λαό, «εκ γένους Αβραάμ». [42]
Η σχέση Φοινίκων και Λυδών αλλά και ο τρόπος που εποικίστηκε η Ελλάδα από τους Φοίνικες φαίνεται, πχ, από την καταγωγή των Ηρακλειωτών Κυλικράνων, στους πρόποδες της Οίτης. Ονομάστηκαν από κάποιον Κύλικα από την Λυδία (να μη συγχέεται με τους Κίλικες της Ν.Α. Μικράς Ασίας) και τους εγκατέστησε στην Ελλάδα ο Ηρακλής. Φυσικά, πρόκειται για τον Φοίνικα Ηρακλή, τον Μελκάρτ. Αυτοί δεν απέκτησαν ποτέ πολιτικά δικαιώματα, ως αλλόφυλοι. Οι Λυδοί αυτοί Κυλικράνες, συνδέονται και με τον Φοίνικα Κάδμο. [43]
Ο Μάντης που καθοδήγησε τους Αργοναύτες, ήταν ο Φοίνικας Φινέας, αδελφός ή ανιψιός του Κάδμου του Σύρου και του Κίλικα. Το όνομα είναι Ιουδαιοφοινικικό. Το βρίσκουμε στην Παλαιά Διαθήκη, επίσης ως όνομα Μάντη (:Προφήτη). (Φινεές) [44] Σε άλλη παραλλαγή, οι Αργοναύτες συγκρούονται με αυτόν, αλλά καθοδηγούνται από τους γιους του. [45] Τέτοιες ήταν οι σχέσεις Ελλήνων και Φοινίκων ναυτικών. Η Αργοναυτική εκστρατεία, -ή έστω, η διασωθείσα αφήγηση- λοιπόν, έγινε μια εποχή που οι Έλληνες χρειάζονταν ακόμα την άδεια και την καθοδήγηση των Φοινίκων για να θαλασσοπορήσουν, αγνοώντας σχεδόν τα πάντα για τους θαλάσσιους δρόμους.
«Κατά τον Φιλοστέφανο, πρώτος που θαλασσοπόρησε με πολεμικό πλοίο ήταν ο Ιάσων, κατά τον Ηγησία ο Πάραλος, κατά τον Κτησία, η Σεμίραμις». [46] Ας προσθέσουμε την αφήγηση ότι οι Έλληνες διέθεταν μόνο μικρά πλοιάρια (κατόπιν κοινής συμφωνίας, που απαγόρευε τον απόπλου μεγάλων πλοίων-όσο αυτό μπορεί να γίνει πιστευτό) και το μόνο μεγάλο Ελληνικό πλοίο ήταν η Αργώ, με αποστολή την καταδίωξη των πειρατών. [47] Ο Ηρόδοτος είναι πολύ σκληρότερος. Κατ’ αυτόν, οι πρώτοι Έλληνες που επιχείρησαν μακρινά ταξίδια μέσα στη Μεσόγειο ήταν οι Μικρασιάτες άποικοι της Φώκαιας. «…ούτοι εισι οι καταδέξαντες». [48] Φτάνουμε στους Ιστορικούς χρόνους πλέον. Φυσικά, ως Μικρασιάτης, δεν θεωρούσε το ταξίδι στην Κολχίδα τόσο μακρινό όσο αυτά προς την… Αδριατική. Ελλάς και θάλασσα…
Λίγο μετά τα Αργοναυτικά, (Μυθολογικά) «Δευτέρη δε λέγουσι γενεή» [49] (την άλλη γενιά) κατά τον Τρωικό πόλεμο, οι Έλληνες δεν δείχνουν σημαντική βελτίωση, μια που χάνουν τον προορισμό τους πηγαίνοντας αλλά και γυρίζοντας! Ρωτώντας πας στην Πόλη… «Τίποτα δεν έκαναν οι Έλληνες πριν τα Τρωικά, από αδυναμία και ασυνεννοησία, αλλά και αυτήν την εκστρατεία την ανάλαβαν μόνο όταν απέκτησαν αρκετή πείρα στη θάλασσα». [50] Όσο για την ικανότητα του πολυμήχανου Οδυσσέα να χαράζει τη ρότα του, τι να πούμε… (Ελλάς και θάλασσα, που λένε ξανά…)
Φυσικά, υπάρχει παραλλαγή της «Οδύσσειας», που λέει πως ο καραβοτσακισμένος Ήρωας διασώθηκε από Φοίνικες, που τον άφησαν στην Κρήτη, από όπου ο παλιός συμπολεμιστής του Ιδομενέας τον έστειλε στους Φαίακες. [51] Μια παραπλήσια ιστορία λέει και ο Ήρωας στην Οδύσσεια, όπου οι Φοίνικες ήθελαν να τον πουλήσουν για δούλο, αλλά ο αναγνώστης μαθαίνει πως είναι ψέμα. [52] Είναι μια τυπική μέθοδος σε πολλά Έπη, ώστε να διαψεύδονται έμμεσα οι άλλες παραλλαγές.
Οι Φοίνικες είχαν ανακαλύψει μια μέθοδο να μεταφέρουν πλοία δια ξηράς. Τα κατασκεύαζαν σε κομμάτια, έτσι τα μετέφεραν εύκολα, και τα συναρμολογούσαν επιτόπου. Η «μοντέρνα» αυτή τεχνολογία ήταν άγνωστη στους «θαλασσοκράτορες» Έλληνες, μια που ο Μεγαλέξαντρος σκέφτονταν να χρησιμοποιήσει Φοίνικες για να ναυπηγήσει τα πλοία που χρειάζονταν στην Ασία με αυτή τη μέθοδο. Τελικά, ήταν οι Ρωμαίοι που κατόρθωσαν να την κλέψουν από τους Φοίνικες. Μέχρι και την εποχή των Πτολεμαίων, όταν ναυπηγήθηκε ένα γιγάντιο πλοίο, «τεσσαρακοντήρης ναύς», ήταν ένας «από Φοινίκης τις», που βρήκε τον τρόπο να καθελκυσθεί… [53] Οι Έλληνες, βέβαια, ενοχλούνταν από τους κομπασμούς των Φοινίκων: «…αν αρχίσει ο Ιόβας να λέει κάτι γι’ αυτά, να τα χαίρεται τα Λιβυκά» [Καρχηδονιακά] «βιβλία του και τις περιπλανήσεις του Άννωνα». [54]
Προστάτες της ναυσιπλοΐας έγιναν η κόρη και ο εγγονός του θαλασσοπόρου Κάδμου από την Φοινίκη -φυσικά. (Ινώ, Μελικέρτης = Μελκάρτ, Φοινικικό όνομα) Ο «Έλληνας» θεός και μαντικό πνεύμα της θάλασσας και της ναυσιπλοΐας, ο Γλαύκος, ταυτίζεται συχνά με τον Μελικέρτη. [55] «Ο ίδιος ο Νίκανδρος στο πρώτο βιβλίο των Αιτωλικών του λέει ότι ο Απόλλωνας διδάχτηκε την μαντική τέχνη από τον Γλαύκο» [56] Έτσι, ο κύκλος Θήβα-Δελφοί-Φοινίκη-Γλαύκος-Μελικέρτης κλείνει.
Και το θαλασσινό πνεύμα Πρωτέας, που γενικά θεωρείται Αιγύπτιος, ονομάζεται Φοίνικας από τον Τζέτζη. «Πρωτεύς Φοινίκης Φοίνικος παις και του Ποσειδώνος περί την Φάρον κατοικών της νυν Αλεξανδρείας» [57]
Οι Διόσκουροι, ταυτίζονταν κάποτε με τους Φοινικικής προέλευσης Καβείρους. (=Μεγάλοι [θεοί] στα Φοινικικά) Έγιναν λέει, και αυτοί προστάτες των ναυτικών μετά την επαφή τους με τους θεούς αυτούς της Σαμοθράκης, κατά την Αργοναυτική εκστρατεία, όταν εμφανίστηκαν αστέρια πάνω στα κεφάλια τους… [58] Σύμφωνα με τον Μαλάλα, οι Διόσκουροι ήταν Φοίνικες, απόγονοι του Δία και της Λήδας, που ήταν απόγονος του Δύνα, βασιλιά της Φρυγίας, απόγονου του Μυθικού Φοίνικα, γιου του Αγήνορα… [59]
Ο πατέρας της Λήδας, Θέστιος, σύμφωνα με τον Απολλόδωρο, κατάγονταν, πράγματι, από έναν Αγήνορα, που ήταν Πελοποννήσιος. [60] Συνωνυμία, ή διαστρέβλωση; Η προθυμία της Ελένης να πάει στους Τρώες απογόνους του Φοίνικα, ακολουθώντας τον Πάρη, η ταύτιση των αδελφών της, Διοσκούρων με τους Φοίνικες Καβέρ, (Καβείρους) αλλά και η αποχή τους από τον Τρωικό πόλεμο που αφορούσε την αδελφή τους, (είτε ως ζωντανοί είτε ως θεοποιημένοι νεκροί) είναι στοιχεία που επιβεβαιώνουν την Φοινικική καταγωγή της Πελοποννησιακής οικογένειας του Θέστιου.
Όσο για τον μεγάλο θεό της θάλασσας: «Ο Επίχαρμος στον ΄΄γάμο της Ήβης΄΄ λέει. ΄΄ο ίδιος ο Ποσειδώνας ήρθε με Φοινικικά πλοία φέρνοντας σπάρους και σκάρους….». [61] Η λέξη Σιδών εκτός από πόλη της Φοινίκης, στα Φοινικικά σημαίνει ψάρι. [62] Άραγε, από πού προήλθε το όνομα Πο-σ(ε)ιδών;
Αυτά δείχνουν πόσο απαραίτητοι ήταν οι Φοίνικες ναυτικοί την εποχή που περιγράφουμε…
Φυσικά, τα πράγματα οξύνονταν ενίοτε, με αποκορύφωμα τον Τρωικό Πόλεμο. Ο Παυσανίας μαρτυρά πως και ο Κάδμος εγκαταστάθηκε στην Βοιωτία με πόλεμο. [63] Φαίνεται όμως, πως οι Φοίνικες ήταν παντού μειοψηφία, και χρειάζονταν οπωσδήποτε και ντόπιους Έλληνες για να στήσουν βιώσιμες κοινότητες, που αρχικά είχαν στόχο το εμπόριο και όχι τον εκτεταμένο αποικισμό.
Η γενική εντύπωση είναι αυτή της ειρηνικής συνύπαρξης, και μιας τελικής ανάμιξης σε έναν, ενιαίο πληθυσμό με τους Έλληνες, αν και στους ιστορικούς χρόνους, μορφές σαν τον Θαλή το Μιλήσιο και τον Ζήνωνα τον Κιτιέα, αποκαλούνταν ακόμη «Φοίνικες». [64] Σε αρκετές περιπτώσεις, όπως στη Ρόδο, οι Φοίνικες, σύμφωνα με το Μύθο, εκδιώχτηκαν με πόλεμο. [65] Άφησαν όμως, ανεξίτηλο το σημάδι τους παντού.
Λένε πως ο Μίνωας κατόρθωσε να κυριαρχήσει στο Αιγαίο, «της νυν Ελληνικής θαλάσσης» («της θάλασσας που τώρα είναι Ελληνική», γράφει ο Θουκυδίδης) και να εξελληνίσει τα περισσότερα νησιά. [66] Ήταν όμως και αυτός μισός Φοίνικας, γιος της Ευρώπης, κόρης του βασιλιά της Φοινίκης Αγήνορα… Ο Ηρόδοτος λέει, αντίθετα, πως οι Κάρες συνεργάστηκαν με το Μίνωα, και εκδιώχτηκαν στην Ασία αργότερα, από τους Ελλαδίτες. Αυτή, ήταν η Ελληνική εκδοχή, γιατί οι ίδιοι οι Κάρες έλεγαν πως είναι αυτόχθονες Μικρασιάτες. [67]
Σαλώμ!
[1] Ιώσηπος, Λόγος Α΄, 12
[2] Παγκόσμια Ιστορία, Ακαδημία ΕΣΣΔ, τομ. Α2, σελ. 630
[3] Ηρόδοτος, 1, 1
[4] Παγκόσμια Ιστορία, Ακαδημία ΕΣΣΔ, τομ. Α2, σελ. 631
[5] Σύγγελος, χρονογραφία, σελ. 118, 119.
[6] Στράβων, ΙΣΤ΄, ΙΙΙ, 4.
[7] Κλήμη Αλεξανδρείας, αποσπάσματα έργων, τομ. Β΄, σελ. 390 (Από τον Ιω. Μαλάλα)
[8] Ακαδημία επιστημών ΕΣΣΔ, Παγκόσμια ιστορία, τομ Α2, σελ 817-820 Το τέρας (κατά το Έπος του Γκιλγκαμές) Χουμπάμπα, φύλαγε τους Κέδρους του Λιβάνου, δηλαδή ζούσε σε μια «ίδη» και μια «κυβέλη», δασωμένη ορεινή σπηλιά… Οι Μεσοποτάμιοι έβλεπαν σαν τέρας τη θεότητα των «Δυτικών», που έλεγχαν τα δάση, τη μοναδική πηγή πρώτων υλών που στερούνταν.
[9] Κτησίας, ανάλεκτα, σελ 438-440
[10] Ο τύπος του ονόματος του Παλαιστινιακού ποταμού, στον Παυσανία, Ηλιακά Α΄, 5-9 και 7-4
[11] Διόδωρος Σικελιώτης, Δ΄, 31
[12] Ο τύπος του ονόματος στον Παυσανία, Ηλιακά Α΄, 7, 4
[13] Κλήμη Αλεξανδρείας, «Στρωματείς» Α΄, ΧVI, σελ. 265.
[14] Ρ. Αμπελαίν, «Γολγοθάς», σελ. 211
[15] Η ταύτιση με την Ρωσία είναι δικιά μου. Για το όνομα, Αθήναιος Δειπνοσοφισταί, ΣΤ΄, 15, σελ. 46, όπου αναφέρεται «Ρωσικός κέραμος» (Φοινικικός). Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη, λήμμα «Ρωσός».
[16] Παγκόσμια Ιστορία, Ακαδημία ΕΣΣΔ, τομ. Α2, σελ. 806
[17] Απολλόδωρος, Α΄, ΙΧ, 1
[18] Θουκυδίδης, Ιστοριών Α΄, 8
[19] Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, Δ΄, 76, σελ. 218
[20] Γράφει ευγενικά ο Παπαρρηγόπουλος: «Διότι πάσαι αύται αι νέαι αντιλήψεις της Ρέας και του Διός ή διεπλάσθησαν κατ΄αρχάς εν Κρήτη, ή εν Ελλάδι διασκευασθείσαι απεδόθησαν υπό των ποιητών εις την μεγάλην εκείνην νήσον, εν ή συνηντήθησαν αι φοινικικαί και καρικαί θρησκευτικαί δοξασίαι» Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ. Α, σελ. 381
[21] Ιώσηπος, Ιωσήπου βίος, 37 και Απολλόδωρος, Γ΄, ΙΙ, 1
[22] Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τομ Α΄, σελ 376
[23] Απολλόδωρος, Επιτομή, ΙΙΙ, 4
[24] Παυσανίας, Αρκαδικά, 15, 7
[25] Απολλόδωρος, Γ΄, I, 1 και IV, 1
[26] Ευσέβιος Καισαρείας Ευαγγελική προπαρασκευή, Ι΄, ε΄,στ΄, σελ. 375
[27] Ευσέβιος Καισαρείας, Ευαγγελική προπαρασκευή, ΣΤ΄, ζ΄, 207
[28] Απολλώνιος Ρόδιος, Αργοναυτικά Δ΄, 261-275
[29] Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη, λήμμα «Θάψακος».
[30] Ιωάννης Μαλάλας, βιβλίο 5, σελ. 96. «…Δαναού…» «…και Αγήνορος των Σιδωνίων» [Φοινίκων] «εκ Πλησιόνης…» «του Δαναού θυγατρός, εγεννήθη ο Άτλας και η Ηλέκτρα, εξ ής ο Δάρδανος βασιλεύς, εξ ου ο Τρώος και οι του Ιλίου βασιλείς. Και δια Φοίνικα, τον Αγήνορος υιόν, ούτινος εγένετο απόγονος Δύνας βασιλεύς, ο Εκάβης πατήρ. εκ του γένους δε του Δύνα και η Λήδα» [η μητέρα της Ωραίας Ελένης και των Διοσκούρων] «έλεγεν είναι».
[31] Δίκτης, Γ΄, 5, σελ. 133.
[32] Κλήμη Αλεξανδρείας, «Στρωματείς» Α΄, ΧVI, σελ. 265. «…Καρχηδόνιοι γαρ πρώτοι τετρήρη κατεσκεύασαν, εναυπήγησε δε αυτήν Βόσπορος αυτοσχέδιον…»
[33] Παλαιά Διαθήκη, Βασιλειών Γ΄, Ε΄, 11. Ο Ιώσηπος τον αναφέρει καθαρά με το όνομα Δάρδανος: «…δόξαν εχόντων παρά τοις Εβραίοις επί δεινότητι, ων ου παρελεύσομαι τα ονόματα. ήσαν δε Άθανος και Αιμανός και Χάλκεος και Δάρδανος». Ιουδαϊκή αρχαιολογία Η΄, 5 Ο Τρώας και ο Εβραίος Δάρδανος ταυτίζονται, όχι μόνο από εμένα, αλλά και από άλλους ερευνητές. (δες υποσημείωση Κάκτου στο παραπάνω κείμενο) Ο πονηρός Όμηρος δεν αναφέρει τίποτα για την καταγωγή του Δάρδανου, παρεκτός πως ήταν γιός του Δία. ( Ιλιάδα, Υ, 215) Ο Υιός Μαλ απέχει ελάχιστα από τον υιό Αλ (=θεός)
[34] Γεωργίου Σύγγελου, χρονογραφία, σελ. 299.
[35] Ηρόδοτος, 5, 7.
[36] Ευστάθιος Θεσσαλονικης, Ομηρικά σχόλια, Ραψ. Δ, σελ. 388.
[37] Πράξεις των Αποστόλων. ΙΔ΄, 12.
[38] Ευσέβιος Καισαρείας, Ευαγγελική προπαρασκευή Θ΄, ιη΄, σελ 331
[39] Παγκόσμια ιστορία ΕΣΣΔ τομ. Α1 σελ. 485. Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη, λήμμα «Χαλδαίοι». και «Ναβού»
[40] Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, ΙΔ΄, 18, σελ. 63, 65, πργρ 20, σελ.71 πργρ. 34, σελ. 111, πργρ. 36, σελ. 113 και 117, πργρ.40, σελ. 123 πργρ 40, σελ 125, Δ΄, πργρ. 77, σελ. 221 πργρ. 77, σελ. 223 πργρ. 78, σελ. 223 πργρ. 80, σελ. 231 πργρ.80, σελ. 233 πργρ. 82, σελ. 239 Α΄, πργρ. 28, σελ. 97
[41] Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, Ομηρικά σχόλια, Ραψ. Β΄, σελ 238
[42] Παλαιά Διαθήκη,Μακκαβαίων Α΄, κεφ. ιβ΄ 20-21, Μακκαβαίων Β, Ε΄, 9, Ησαΐας. Γ΄, 22. Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη, λήμμα «Ευρυκλεύς» Ιώσηππος, «Ιουδαϊκοί πόλεμοι», Α΄, XXVI, 1, και αλλού…
[43]«μεθ’ Ηρακλέους τινές αφικόμενοι εκ Λυδίας Κυλικράνες, οί δ’ Αθαμάνες, αφ’ ων οι τόποι διαμένουσιν. οις ουδέ της πολιτείας μετέδοσαν οι Ηρακλεώται συνοικούσιν, αλλοφύλους υπολαβόντες» «πολλοίς δε και ο εν Ιλλυριοίς τόπος διαβόητος εστίν ο καλούμενος Κύλικες, παρ΄ ω εστί το Κάδμου και Αρμονίας μνημείον». Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, ΙΑ΄, 5-6, σελ. 22-25
[44] Παλαιά Διαθήκη, Κριταί, Κ΄, 28. Ιώσηπος, Ιουδαίκή αρχαιολογία, Ε΄, 10.
[45] Απολλόδωρος, Γ΄, XV, 3 και Διόδωρος Σικελιώτης, Δ΄, 44
[46] Κτησίας, ανάλεκτα, σελ. 165, κατά τον Πλίνιο, Ν. Η., 207
[47] Πλούταρχος, βίος Θησέως, 19. (κατά τον Κλείδημο)
[48] Ηρόδοτος, 1, 163
[49] Ηρόδοτος, 1, 3
[50] Θουκυδίδης, Ιστοριών Α΄, 3
[51] Σούδα, λήμμα «Χάρυβδις»
[52] Οδύσσεια, ξ, 200-365
[53] Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, Ε΄, 37, σελ. 117
[54] Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, Γ΄, 25, σελ. 62. Ο Φοίνικας Άννωνας έκανε τον περίπλου της Αφρικής.
[55] Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, Ζ΄, 47, σελ. 111
[56] Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, Ζ΄, 48, σελ 113
[57] Τζέτζης, Βιβλίον Ιστορικής Περί Πρωτέως, σελ. 64
[58] Διόδωρος Σικελιώτης, Δ΄, 43: «πάντα όταν οι ναυτικοί πέφτουν σε φουρτούνα κάνουν ευχές στους θεούς της Σαμοθράκης και αποδίδουν την παρουσία των αστέρων στην εμφάνιση των Διοσκούρων»
[59] Ιωάννης Μαλάλας, βιβλίο 5, σελ. 96. «…Και δια Φοίνικα, τον Αγήνορος υιόν, ούτινος εγένετο απόγονος Δύνας βασιλεύς, ο Εκάβης πατήρ. εκ του γένους δε του Δύνα και η Λήδα» [η μητέρα της Ωραίας Ελένης και των Διοσκούρων] «έλεγεν είναι».
[60] Απολλόδωρος, Α΄, VII, 7.
[61] Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, Ζ΄, 114, σελ. 231
[62] Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη, λήμμα «Σιδών»
[63] Παυσανίας, Βοιωτικά, 5.
[64] Λεξικό Σούδας, αντίστοιχα λήμματα, Ηρόδοτος, 1, 170.
[65]Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, Η΄, 61, σελ. 114 κ. έ.
[66] Θουκυδίδης, ιστοριών Α΄, 2
[67] Ηρόδοτος, 1, 171